Zielony Las, pozostałość po działalności lodowca po tzw.  morenie czołowej, leżący obok Łuku Mużakowa. Kolejny jęzor lodowca spiętrzył teren obecnego Zielonego Lasu do wysokości 226,8m n.pm. Lodowiec pozostawił także wiele głazów narzutowych,  źródełka strumyków, głębokie na 50 m  jary. Góra Żarska jest też najwyższym wzniesieniem województwa Lubuskiego, a przed wojną całej Brandenburgii. Obok Góry Żarskiej wybudowano już w XIX w. wieżę widokową, z której można w pogodny dzień dostrzec Karkonosze i Góry Izerskie.

Wzgórza, doliny, porośnięte buczyną zawsze przyciągały zainteresowanie ludzi. Stanowiska archeologiczne świadczą o starych osadach z okresu kultury łużyckiej, następnie osadnictwie Serbołużyczan z plemienia Żarowian. Okres ten przypomina legenda o rozbójniku Kunonie.

Były to świetne tereny łowieckie panów na Żarach. Postanowili tutaj wybudować Zamek Leśny oraz urządzili zwierzyniec. Wychodnie węgla, łatwy do eksploatacji piasek szklarski i iły ceramiczne spowodowały osadnictwo, następnie rozwój przemysłu w Żarach i okolicach. Tuż po wojnie Żary były ważnym centrum górniczym na mapie Polski. W Żarach była siedziba Okręgowego Urzędu Górniczego oraz Zjednoczenia Przemysłu Węgla Brunatnego. Po eksploatacji węgla i kruszyw pozostały liczne zapadliska, resztki budowli inżynieryjnych. Eksploatację zaprzestano ostatecznie w latach 60 tych XX w. Przyroda zabliźniła swoje rany.

Dzisiaj ze względu na walory przyrodnicze teren chroniony prawem NATURA 2000.

Zielony Las – wyjątkowy obiekt geologiczny

fot. Jacek Koźma

Przyrodniczo-kulturowy obszar, nazywany „Zielonym Lasem” lub „Żarskim Lasem”, który położony jest w południowo-zachodniej części miasta Żary oraz w obszarze żarskiej gminy wiejskiej, należy do miejsc szczególnych. Najlepiej znany jest on z przyrodniczego bogactwa lasu bukowego, urozmaiconej powierzchni terenu oraz dwóch wież historycznych składających się na powszechnie znaną atrakcję turystyczną regionu. Jego teren, w którym znajduje się również wiele pomnikowych drzew i głazów narzutowych, został w roku 1996 objęty ochroną prawną o statusie obszaru chronionego krajobrazu.

fot. Jacek Koźma

Mając cały czas na uwadze bogactwo świata przyrodniczego, warto również zwrócić uwagę, że zdecydowana większość, chronionych i podziwianych dzisiaj, walorów przyrodniczych obszaru Zielonego Lasu, związana jest z jego specyficzną historią geologiczną. W szczególności dotyczy to historii geologicznej, która miała miejsce na przestrzeni ostatnich 65 milionów lat, czyli ery geologicznej nazywanej kenozoikiem. Dzieli się ona na mniejsze jednostki podziału czasu geologicznego, które nazywane są paleogenem i neogenem oraz czwartorzędem. W dawnej naukowej systematyce czasu geologicznego, stosowanej przed rokiem 2004, paleogen i neogen wydzielany był jako trzeciorzęd. W regionie żarskim nieformalny dzisiaj podział na utwory trzeciorzędowe i czwartorzędowe był szeroko stosowany. Jest on przytaczany w wielu opisach utworów geologicznych oraz użytecznych gospodarczo kopalin skalnych, występujących również w regionie Zielonego Lasu.

fot. Jacek Koźma

Z okresem trzeciorzędowego związane są najbardziej tutaj charakterystyczne utwory geologiczne należące do tak zwanej „trzeciorzędowej serii burowęglowej”, do której należą mułki, kwarcowe piaski drobnoziarniste, iły oraz węgle brunatne. Z serią tą związane jest występowanie pokładów węgli brunatnych, piasków szklarskich oraz złóż iłów ceramicznych, których ponad stuletnie wykorzystanie gospodarcze, pozostawiło w regionie żarskim żywe tradycje kulturowe. Odmiennie wykształcone utwory czwartorzędowe rozpoznawane są najlepiej jako różnowiekowe lodowcowe kompleksy skalne, do których należą mułki zastoiskowe, piaski, piaski i żwiry, głazy lodowcowe i gliny zwałowe. W przeszłości serie piaszczysto-żwirowe i żwirowe były miejscami wykorzystywane jako surowiec do budowy dróg lub w ogólności dla budownictwa. Uzupełnianiem inwentarza utworów czwartorzędowych są formacje skalne, które powstały po ustąpieniu lodowca, takie jak piaski rzeczne, torfy i namuły wypełniające lokalne zagłębienia oraz występujące miejscami utwory wydmowe.

Przedstawiony uproszczony schemat inwentarza kenozoicznych kompleksów skalnych Zielonego Lasu nie ujawnia jeszcze w żaden sposób jego fascynujących cech budowy geologicznej. Łatwo nawet zauważyć że wymienione utwory, w szczególności należące do czwartorzędu, występujące na powierzchni terenu, znane są z powszechnie obszaru całego kraju. Co zatem stanowi fenomen geologiczny Zielonego Las ? Jest nim specyficzne ułożenie kenozoicznych serii skalnych, które jest zapisem historii glacjalnej obszaru. Specyficzne ułożenie warstw skalnych widoczne nie tylko na podstawie wierceń geologicznych, ale także zapisane w ukształtowaniu rzeźby terenu obszaru, należy tutaj do wyjątkowych w skali kraju.

Obiekty przyrody nieożywionej, które występują w regionie Zielonego Lasu i jego otoczeniu, takie jak formy geomorfologiczne, odsłonięcia serii skalnych, głazy narzutowe oraz w różny sposób zachowane obiekty związane z przemysłem górniczym i przetwórstwa kopalin, składają się na pojęcie dziedzictwa geologicznego regionu. W szczególności na uwagę i ochronę zasługują obiekty przyrody nieożywionej i krajobrazu kulturowego, które posiadają istotną wartość dla badań naukowych i szeroko pojętej edukacji na temat historii rozwoju Ziemi. Turyści, którzy będą mogli dostrzec wymienione wartości mogą uważać się za geoturystów. Geoturystyka jest bowiem formą turystyki związanej ze poznawaniem obiektów przyrody nieożywionej, na drodze geoedukacji.

fot. Jacek Koźma

Wysoka wartość poznawcza obszaru Zielonego Lasu polega, miedzy innymi, na jego przydatności dla uprawiania geoturystyki. Pod tym względem dorównuje on w pełni obszarowi Łuku Mużakowa, który posiada bardzo podobną budowę geologiczną i położony jest w niewielkiej odległości kilkudziesięciu kilometrów, w kierunku zachodnim. Rejon wzgórz morenowych Łuku Mużakowa, z uwagi na unikatowe cechy budowy geologicznej i obecność środowisk przyrodniczych, związanych z pojezierzem zbiorników pogórniczych, objęty jest ochroną prawną w formie parku krajobrazowego. Ze względu na szczególne walory dziedzictwa geologicznego Łuku Mużakowa i jego przydatność dla upowszechniania geoturystyki i geodukacji, jego obszar został także wyróżniony jako światowy geopark UNESCO.

Bliższe zaprezentowanie szczególnych cech przyrody nieożywionej Zielonego Lasu wymaga szerszego spojrzenia, w nieco większym wymiarze regionu. W ujęciu podziału na jednostki fizyczno-geograficzne, rejon Zielonego Lasu, jest stosunkowo niewielki. Jego powierzchna, w granicach przedstawionych na mapie miejskiego Lasu Żarskiego z roku 1930, wynosi jedynie 8,3 km². Zajmuje on południowo-wschodni fragment Wzniesień Żarskich, położonych pomiędzy doliną Bobru na wschodzie, lasami Wzniesień Gubińsko-Zielonogórskich na północy i wschodzie oraz Borami Dolnośląskimi na południu. Od zachodu Wzniesienia Żarskie graniczą z Łukiem Mużakowa.

Wzniesienia Żarskie, to w przewadze staroczwartorzędowa wysoczyzna morenowa płaska, wyraźnie urozmaicona wałami moren akumulacyjnych i miejscami na krawędziach silnie rozczłonkowana szeregiem wąskich obniżeń dolinnych. Wyraźnie wyróżnia się ona w otoczeniu większych dolin rzecznych i obniżeń pradolinnych. Wzniesienie morenowe średnio osiąga wysokość od 150 do 170 m n.p.m. W bardziej szczegółowym podziale regionalnym, wynikającym ze zróżnicowania formy i wysokości terenu, w południowo wschodniej części wzniesień Żarskich, wyróżnia się Wzgórza Żarskie. Ich kulminacją jest Góra Żarskia, znajdującej się w prawie centralnej części Żarskiego Lesu, o wysokości 226,8 m n.p.m. Wzniesienia Żarskie stanowią najbardziej zachodni fragment większej morenowej formy glacjalnej, wyróżnianej jako Wał Śląski, który jest pasmem prawie równoleżnikowo ułożonych wzniesień o długości około 200 km. W jego granicach wydzielić można, pasma pagórów morenowych, których ułożenie odzwierciedla zarysy jęzorów lodowcowych.

Regionalne umiejscowienie obszaru Zielonego Lasu wskazuje, że należy on do obszarów o budowie polodowcowej, w których wyraźnie widoczny jest związek ukształtowania rzeźby terenu z budową geologiczną. Pod tym względem obszar Zielony Lasu, podobnie jak rejon geoparku Łuku Mużakowa, należy do wyjątkowych. W trakcie zwiedzania Zielonego Lasu możemy dostrzec współwystępowanie bardzo charakterystycznych i typowych form terenu, przede wszystkim związanych z glacitektoniczną budową geologiczną. Należą do nich charakterystyczne wyniosłości i obniżenia.

fot. Jacek Koźma

Najbardziej wyraźnie urozmaicona rzeźba Zielonego Lasu, najlepiej widoczna jest na trasie ścieżek leśnych pomiędzy wieżą Bismarcka, a historyczna wieżą widokową z 1864 r. Jest to rejon kulminacji moreny spiętrzonej, dodatkowo nadbudowanej utworami moreny akumulacyjnej. Na powierzchni około 3 km² występuje tu wiele mniejszych lub większych dolinek, które rozcinają morfologiczną krawędź utworów morenowych. Posiadają one takie nazwy jak „Głęboka Dolina” czy „Dolina Śmierci”, co doskonale oddają charakter widocznego tu krajobrazu.

fot. Jacek Koźma

Obok pozytywnych zróżnicowanych wysokościowo form morenowych, w obszarze Zielonego Lasu występują również charakterystyczne obniżenia terenu związane z przebiegiem, wychylonych i wyniesionych ku powierzchni pokładów węgli brunatnych. Z uwagi na to, że nie tworzą one tak wyrazistego krajobrazu, jaki występuje w rejonie wzgórz morenowych, są one zazwyczaj słabiej zauważane w trakcie zwiedzania obszaru. Obniżenia te, w krajobrazie, najlepiej są widoczne jako lokalne, niewielkie i zazwyczaj wydłużone zbiorniki wodne, z charakterystycznym zespołem zbiorowisk roślinnych. Miejscami można je również prześledzić jako równolegle ułożone suche rowy o długości około 1000-1600 m i szerokość od około kilku do ponad 20m oraz głębokości od metra do kilku metrów. Najlepiej są one widoczne na zachód od drogi Żary-Łaz, gdzie zaobserwować można również obniżenia terenu związane z podziemnymi wyrobiskami górniczymi. Należy w tym miejscu podkreślić, że z uwagi na znaczne nierówności terenu, oraz obecność zawalonych i niedostępnych chodników i sztolni górniczych, zwiedzanie zapadlisk górniczych wymaga zachowania szczególnej ostrożności.

Naturalne obniżenia terenu występujące nad pokładami węgli brunatnych nazywane są gizerami, a ich nazwa prawdopodobnie pochodzi od łużyckiego określenia niewielkich jeziorek (gjeser lub jeziero), występujących często w ich obrębie. Innym, bardziej genetycznym określeniem tych obniżeń, stosowanym często w opisach geologicznych i górniczych jest termin – rowy wietrzeniowe. Przyczyną obniżenia terenu w miejscu liniowego ułożenia pokładu węgla brunatnego jest zmiana jego objętości, wywołana procesem wietrzenia. Wietrzenie węgla brunatnego, nazywane murszeniem, jest procesem biochemicznym, prowadzącym do mineralizacji składników organicznych, z czym związana jest zmiana jego objętości. Jest ona na tyle duża, że powierzchnia terenu nad pokładem węgla ulega wyraźnemu obniżeniu. W praktyce oznacza to, że prześledzenie ułożenia obniżeń terenu (gizerów) umożliwia odtworzenie wgłębnego ułożenia pokładów węgla. Jest ono zróżnicowane w zależności od formy zaburzenia pokładu.

fot. Jacek Koźma

Występujące w terenie Zielonego Lasu, zróżnicowane formy lodowcowego zaburzenia pokładów węgli, powstały w efekcie nacisku lądolodu wywołanego jego ciężarem oraz powolnym ruchem. Ciężar oraz ruch masy lądolodu spowodował powstawanie różnego rodzaju odkształceń utworów geologicznych, których formy, obserwowane w przekroju pionowym, występują strefowo, względem czoła masy lądolodu. Na jego przedpolu, wolnym od nacisku mas lodowych, dochodzi najczęściej do porozrywania i wychylenia pakietów warstw oraz ich wypychania. Natomiast w dalszej odległości od czoła lądolodu, w jego stopie, występują siły powodujące bardziej plastyczne i ciągłe zniekształcanie osadów, prowadzące do powstawania ich zaburzeń, w formie fałdów o zmiennym nachyleniu. Niekiedy utwory ulegają w tej strefie tak silnemu ściskaniu, że dochodzi do przerwania ich ciągłości, zniszczenia czoła fałdu oraz ściśnięcia obu jego ramion. Powstaje wówczas struktura nazywana diapirem. Znajdujące się w jej obrębie pokłady węgli są znacznie zbliżone do siebie, co skutkuje sztucznym wzrostem ich grubości. Strefy takich zaburzeń były często miejscem górniczej eksploatacji pokładów.

fot. Jacek Koźma

Przedstawiony uogólniony schemat stylu zaburzeń lodowcowych opisywany w przekroju pionowym, daje się również odczytać, w płaszczyźnie poziomej, na podstawie kształtu wychodni pokładu węgla, podkreślonej ułożeniem obniżeń typu gizerów. Generalnie struktury powstające na przedpolu lądolodu, nazywane łuskami, widoczne są w formie linijnie i równolegle ułożonych rowów. Ich ułożenie przypomina przebieg linii krawędzi kart w przechylonej talii. Spotykane w terenie ułożenie obniżeń, nad pokładami węgli, o kształcie zbliżonym do elipsy lub o krzywoliniowym przebiegu, świadczy o wgłębnej dominacji zaburzeń osadów w formie fałdów lub diapirów. Obserwacja terenowa wykształcenia rowów wietrzeniowych (gizerów) pozwala również wysuwać wnioski na temat grubości pokładów i kąta ich wychylenia. Przy stromym ustawieniu pokładu zagłębienia na jego wychodnią są wąskie, o stromych zboczach i znacznej głębokości. Natomiast w sytuacji bardziej poziomego wychylenia pokładu doliny są zazwyczaj szersze i płytsze.

Analizowanie stylu zaburzeń lodowcowych na podstawie wykształcenia formy obniżeń nad pokładami węgli może stanowić dużą atrakcję, dostępną w trakcie zwiedzania obszaru Zielonego Lasu. W szczególności, że istnieje możliwość szczegółowego śledzenia ukształtowania powierzchni terenu w oparciu o obraz jego cyfrowego modelu, jednocześnie z lokalizacją położenia w terenie. Jest to możliwe, na przykład, za pomocą aplikacji smartfonu pod nazwą „geopartal”.

Do celów geoturystycznego odkrywania atrakcji przyrody nieożywionej Zielonego Lasu pomocna jest również mapa geologiczna. Przedstawia ona odwzorowanie rzeczywistości przyrodniczej obszaru, w formie wykreślonych wydzieleń określonych typów skał, oznaczonych pod względem rodzajów i wieku. Mapa geologiczna Zielonego Lasu została sporządzona w formie uproszczonej, przystosowanej do celów geoturystycznych, na podkładzie cyfrowego modelu rzeźby terenu, typu LiDAR, co umożliwia rozpoznawanie ułożenia charakterystycznych pozytywnych i negatywnych form terenu. Mapa zawiera dwie główne grupy wydzieleń, wskazujące na przedstawiony wcześniej podstawowy rys budowy geologicznej obszaru i pośrednio wyjaśnia również bogactwo wymienionych form ternu.

Pierwszą grupę wydzieleń geologicznych, widocznych na mapie, stanowią utwory lodowcowe, w obrębie których wydzielono utwory należące do moreny spiętrzonej oraz utwory moreny akumulacyjnej. Różnica pomiędzy tymi, podobnie wyglądającymi seriami skalnymi, polega na ich genezie.

Utwory moreny spiętrzonej związane są z etapem wkraczania lądolodu i przemieszczania osadów w okresie starszych zlodowaceń, południowopolskich. Natomiast druga seria utworów lodowcowych dotyczy etapu, w którym kolejne młodsze, środkowopolskie lądolody, stopniowo wycofywały się i w etapie postoju wytapiał ze swojej masy osady typu piasków, żwirów i głazów lodowcowych. Z kolejnymi innymi fazami zlodowaceń związane są także pokrywy glin zwałowych i piaski wodno-lodowcowe, które otaczają trzon utworów morenowych.

Zróżnicowanie kompleksów glacjalnych na dwa typy podkreśla wieloetapowość powstawania utworów morenowych, których krawędź widoczna jest, zaraz na wschód od drogi Żary-Łaz. Na jej linii występują omawiane już wcześniej, głęboko wcięte dolinki, które są efektem erozji skłonu kulminacji wymienionych typów moren. Można je zauważyć od razu po krótkim spacerze z miejsc parkingowych. Widoczne przy wielu ścieżkach głazy narzutowe oraz rosnący wokół las bukowy dodatkowo upewniają nas o dominującym morenowym typie utworów geologicznych.

fot. Jacek Koźma

Zasadniczo linia wspomnianej drogi z Żar do Łaz, w umowny sposób dzieli przedstawiony na mapie obszar na dwa wyraźne regiony. W części na wschód od tej drogi, poniżej skłonu wzgórza morenowego, widoczna jest bardziej łagodna rzeźba terenu, w którym różnice wysokości nie przekraczają kilkunastu metrów. Z obszarem tym związana jest dominacja drugiego kompleksu skał przedstawionych na mapie, które wydzielone zostały, jako utwory formacji węglowej. W jej skład wchodzą głównie kompleksy skał, które występują w otoczeniu węgli brunatnych, należące do mioceńskich utworów trzeciorzędowych. Skały te znajdują się pod niewielkim przykryciem utworów lodowcowych, w przewadze różnie wykształconych piasków. O ich obecności świadczą miejsca, w którym występuje bardziej wilgotny las, lub zbiorowiska roślinne typowe dla terenów podmokłych, co często związane jest z obecnością nieprzepuszczalnych utworów serii skał ilastych.

fot. Jacek Koźma

Elementem wyraźnie urozmaicającym obraz przedstawionych dwóch kompleksów skalnych, są obniżenia związane z wychodniami pokładów węgli, które należą do kompleksu drugiego. Mają one generalny przebieg od południowego zachodu ku północnemu wschodowi. Jest to główny kierunek całej glacitektonicznej struktury żarskiej. Generalny przebieg obniżeń typu gizerów, jest prostolinijny, co wskazuje na dominację zaburzeń pokładów węgla w formie łusek lub powtarzających się regularnych fałdów. Niektóre rowy wietrzeniowe, widoczne w płaszczyźnie mapy, mają kształty wyraźnie zakrzywione zbliżone do mocno ściśniętej litery „U”. Doskonałym przykładem takiej formy są obniżenia położone na zachód od drogi, na przedłużeniu grzbietu morenowego nazywanego „Wzgórzami Zbójnickimi”. Ułożenie tych rowów świadczy wyraźnie o fałdowym wychyleniu pokładów węgli. Dodatkowo oś tych fałdów, prawdopodobnie zanurza się w kierunku rozcięć dolinnych. Bardziej szczegółowe pomiary tych form w połączeniu z danymi z otworów wiertniczych, dałyby zapewne podstawę do wykreślenia precyzyjnych przekrojów przedstawiających budowę wgłębną.

fot. Jacek Koźma

Zapewne w ten sposób rozpoznane były złoża pobliskich kopalń, których ślady są również widoczne na mapie, w postaci regularnych kolistych zagłębień, znajdujących się często na przedłużeniu naturalnych wychodni pokładów węgla brunatnego. Zagłębienia te oznaczają miejsca zlikwidowanych komór eksploatacyjnych kopalni podziemnej, które po usunięciu obudowy zostały zasypane przez skały nadkładu, a teren nad nimi ulegał osiadaniu.

Ślady kopalni podziemnych najlepiej widoczne są w Żarskim Lesie w rejonie na południe od Olbrachtowa, gdzie znajdują się również słupy dawnej górniczej kolejki linowej i fragmenty obudowy szybów. W najbardziej dogodny sposób możemy je zobaczyć przy trasie ścieżek spacerowych, na południe od kąpieliska. Jest to rejon kopalni „Marie III”, w obrębie którego wydobywano również iły ceramiczne znajdujące się w nadkładzie pokładów węgli.

fot. Jacek Koźma

Kopalnia „Marie III” jest jedną z dwóch kopalń znajdujących się w granicach Zielonego Lasu (Żarskiego Lasu). Czynna ona była w latach 1886-1912. Jej pozostałości widoczne są dzisiaj przy wejściu do lasu na trasie spacerowej, prowadzącej od kąpieliska miejskiego. Są to doskonale zarysowane koliste obniżenia,

wyznaczające położenie dawnych komór eksploatacyjnych. Obniżenia te miejscami są zawodnione lub tworzą lokalne zabagnienia. W ich pobliżu widoczne są fragmenty obudowy szybów górniczych, wokół których znajdują się pozostałości podstaw maszyn wyciągowych. Druga kopalnia Żarskiego Lasu, położona była na przedłużeniu kierunku kopalni „Maria III”, w stronę południowo-wschodnią. Przed likwidacją występowała ona pod nazwą „Hainwiese”. Ślady tej kopalni są dużo mniej czytelne w terenie i widoczne są jedynie w formie wydłużonego płytkiego i szerokiego zagłębienia, miejscami wypełnionego wodą, wokół którego występuje roślinność typową dla obszarów podmokłych.

Jacek Koźma